आजको द्रुतगतिमा उडिरहेको संसारमा करियर, पद, तलब र सामाजिक प्रतिष्ठालाई “सफलता” को प्रमुख मापदण्ड मान्ने बानी बढ्दो छ। बिहानदेखि रातिसम्मको व्यस्तता, लक्ष्य पूरा गर्ने दौडधुप र प्रतिस्पर्धाले मानिसलाई एक किसिमको अनवरत चापमा धकेलिरहेको छ।
तर प्रश्न यहाँ छ—
“के सफलता केवल काममै सीमित छ, कि जीवनको अन्य पाटोहरू पनि उस्तै महत्त्वपूर्ण छन? ”
यही सोचको खोजमा व्यक्तिगत जीवन र पेशागत जीवनको सन्तुलन आजको पुस्ताका लागि एक विलासी विकल्प होइन, एक अपरिहार्य आवश्यकता बनेको छ।्
काम र जीवन–बीचको बढ्दो दूरी

टेक्नोलोजी : सुविधा कि अनिदो बोझ?
मोबाइल, ल्यापटप र निरन्तर अनलाइन उपस्थितिले कार्यालयलाई घरभित्रै ल्याइदिएको छ।
यस्तो अवस्थामा “अफिस आवर” समाप्त भएपछि पनि मन र दिमाग काममै अड्किरहन्छ।
आराम र व्यक्तिगत समय एक प्रकारको विलासिता जस्तै महसुस हुन थाल्छ।
प्रतिस्पर्धाको कडा दौड प्रमोशन, बोनस, टार्गेट—यीले मानिसलाई निरन्तर मानसिक दबाबमा राख्छन्।
लक्ष्यलाई पछ्याउँदै जाँदा कहिलेकाहीँ जीवनका सुन्दर क्षणहरू निक्कै टाढा छुट्टिन्छन्।
‘नो’ भन्न नसक्ने बानी
सबैलाई खुशी पार्ने चाहना, काम अस्वीकार गर्दा नकारात्मक छवि बन्ने डर—यीले अतिरिक्त कार्य–भार बढाउँछन्।
यसरी दायित्व थुपारिँदै जाँदा सन्तुलन झनै गहिरो तरिकाले बिग्रँदै जान्छ।

सन्तुलन किन अपरिहार्य ?
१. मानसिक स्वास्थ्य सुदृढ रहन्छ निरन्तर तनावले मनलाई कडा बनाइदिन्छ। सन्तुलित जीवनले यस्तो भारीपन घटाउँछ र सकारात्मक ऊर्जा जगाउँछ।
२. शारीरिक स्वास्थ्य सुरक्षित रहन्छ, व्यायाम, पौष्टिक खाना, पर्याप्त सुताइ—यी सबै नियमिततालाई सन्तुलन नै मिलाइदिन्छ।
यति नहुँदा शरीर कमजोर बन्छ र करियर पनि प्रभावित हुन्छ।
३. परिवार र सामाजिक सम्बन्ध मजबुत परिवारसँग बिताएको गुणस्तरीय समयमा सम्बन्ध ताजा हुन्छ। यही सम्बन्धले व्यक्तिलाई शक्ति, आत्मविश्वास र भावनात्मक सहारा प्रदान गर्छ।
४. काममा उत्पादनशीलता र सृजनशीलता बढ्छ थकित वा तनावग्रस्त व्यक्तिले ’काम’ त गर्छ, तर ’उत्कृष्ट नतिजा’ दिन सक्दैन।
सन्तुलनले ध्यान, ऊर्जा र कार्यकुशलता बढाउँछ।
५. आत्म–सन्तुष्टि र जीवनको वास्तविक आनन्द सन्तुलित जीवनले मानिसलाई ‘सफल’ मात्र होइन, ‘खुशी’ हुन पनि सिकाउँछ।
आफ्नै रुचि, परिवार र मनका चाहनासँग समय बिताउँदा जीवन धन्य हुन्छ।

नेपाली सन्दर्भ : कुन पेशामा असन्तुलन बढी ?
नेपालमा केही पेशाहरू स्वभावैले अत्यधिक दवावयुक्त छन्, जसले व्यक्तिगत जीवनमा गहिरो असर पार्छ।
१) डाक्टरहरू
१२–३६ घण्टादेखि निरन्तर ड्युटी, रातभरको आकस्मिक सेवा, अपरेशनको तनाव र बिरामीको जीवन–मरणको जिम्मेवारी—यी सबैले मानसिक र शारीरिक थकान चरम अवस्थामा पु¥याउँछन्।
परिवार र निजी समय लगभग शून्य जस्तै हुने अवस्था धेरै चिकित्सकले भोगिरहेका छन्।
२) एकाउन्टेन्टहरू
वित्तीय वर्षको अन्त्य, अडिट सिजन, कर विवरण—यी अवधिमा एकाउन्टेन्टहरू प्रायः रातभर काम गर्न बाध्य हुन्छन्। उच्च दबाबले मानसिक तनाव, स्वास्थ्य समस्या र परिवारसँग दूरी बढाउँछ।
३) बैंक, बीमा र माइक्रोफाइनान्सका कर्मचारीरु
उच्च मासिक टार्गेट, कस्टमर ह्यान्डलिङ, शाखा निरीक्षण र कागजी काम—यी सबैले तनाव अत्यधिक बनाउँछ। अधिकांश कर्मचारी ८ घण्टा होइन, १०–१२ घण्टासम्म काम गर्न बाध्य हुन्छन्।
४) पेशागत पत्रकारहरू
समाचार कहिले, कति बेला, कहाँबाट आउँछ—कुनै निश्चितता छैन।
रात–बिरात रिपोर्टिङ, दुर्घटना स्थल, राजनीतिक अशान्ति—यी सबै वातावरण तनावपूर्ण हुन्छन्।
यसले मानसिक स्वास्थ्य र पारिवारिक तालमेलमा प्रत्यक्ष असर पार्छ।
५) सवारी चालकहरू
लामो दूरीका यात्रा, अनिश्चित सूचीकाल, निरन्तर सवारी जाम, सवारी दुर्घटनाको जोखिम—यीले शारीरिक र मानसिक दुवै थकान बढाउँछन्।
परिवारसँग समय बिताउने मौका कमै मिल्छ।
६) सुरक्षाकर्मीहरू
कडा अनुशासन, लामो ड्युटी, रात–बिरात सेवा, शारीरिक जोखिम र नियमबद्ध जीवन—यीले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र पारिवारिक समयमा धेरै कटौती गर्छन्।
सन्तुलन यहाँ सबैभन्दा चुनौतीपूर्ण देखिन्छ।
असन्तुलनका कारण लागूपदार्थ, मदिरा र औषधिमा झुकाव
काम–जीवन सन्तुलन गुमाउँदा मानिसहरू तत्काल राहत खोज्ने गलत अभ्यासतर्फ धकेलिन सक्छन्।
१. स्लीपिङ ट्याब्लेटको निर्भरता
निन्द्रा नआउँदा औषधिको सहारा लिन थालिन्छ।
तर दीर्घकालमा यसले शारीरिक तथा मानसिक दुवै स्वास्थ्य बिगार्छ।
२. अत्यधिक मदिरा सेवन
तनाव ‘डुबाउने’ नाममा मदिरा सेवन बढ्दै जान्छ।
तर यस्तो बानीले परिवार, स्वास्थ्य र काम—सबैमा नकारात्मक असर पु¥याउँछ।
३. लागूपदार्थको गलत प्रयोग
“फोकस बढ्छ” वा “थकान हट्छ” भन्ने भ्रममा युवा पुस्ता लागूपदार्थतर्फ आकर्षित भइरहेको पाइन्छ।
तर यसको प्रभाव विनाशकारी हुन्छ—करियर, स्वास्थ्य र सामाजिक सम्मान तीनै नष्ट हुन सक्छन्।
सन्तुलन बनाउने उपाय
१. समय व्यवस्थापनमा अनुशासन
दैनिक सूची, प्रायोरिटी सेट, एक–काम–एक–समय—यी व्यावहारिक उपाय हुन्।
२. स्पष्ट सीमारेखा
अफिस समयपछि काम कम्युनिकेसन सीमित गर्ने।
घरमा परिवारसँगको गुणस्तरीय समय छुट्याउने।
३. विश्रामलाई नियमिततामा राख्ने
ध्यान, योग, संगीत, किताब, यात्रा—मनलाई ताजा राख्ने साना अभ्यासहरू आवश्यक छन्।
४. ‘नो’ भन्न सिक्ने
अनावश्यक प्रस्ताव, एकैपटक धेरै काम वा अत्यधिक बोझ स्वीकार नगर्ने।
५. स्वास्थ्यमा लगानी
व्यायाम, पौष्टिक खाना, पर्याप्त सुताइ—यी जीवनको आधार स्तम्भ हुन्।
अन्तिम विचारः सन्तुलन नै वास्तविक समृद्धि
करियरले आर्थिक उचाइ दिन्छ,
तर सन्तुलनले जीवनको सुन्दरता देखाउँछ।
सफलता केवल तलब वा पदमा सीमित हुँदैन—
सफलता भनेको काममा उचाइ पनि, परिवारमा मिठास पनि, स्वास्थ्य, सम्बन्ध, रुचि र मनका खुशीहरूको संयुक्त संगम हो।
आधुनिक जीवनमा सकल सफलता त्यही हो—
जहाँ काम र जीवन दुबै पाना बराबर उज्यालो हुन्छन्।