स्वस्थानी व्रत कथा पौष शुक्ल पूर्णिमाका दिनबाट सुरु हुन्छ । यसपालि २०७९ पौष २२ गते शुक्रबार बाट व्रत आरम्भ हुदैछ ।

सनातन कालदेखि धार्मिक रूपले अति महत्त्वपूर्ण मानिने श्री स्वस्थानी व्रत आजबाट शुरु हुन लागेको हो । आज देखि माघ महात्मै अन्तर्गत ‘श्री स्वस्थानी व्रत कथा’ को व्रतारम्भ हुन्छ स्वस्थानी व्रत र कथा पौष शुक्ल पूर्णिमाका दिनबाट सुरु हुने गर्दछ ।

हिन्दु धर्मालम्बीहरुले चोखो रही घर-घरमा श्री स्वस्थानी कथा वाचन गर्छन् एक महिनाभर व्रत कथाका ३१ अध्यायहरू पाठ गरिन्छन् यो क्रम एक महिनाभर निरन्तर रहन्छ माघ शुक्ल पूर्णिमाका दिन व्रत र कथा समापन हुन्छ महिला-पुरुष दुवैले समान रूपमा यो स्वस्थानी कथा श्रवण गर्छन् ।

श्री स्वस्थानी माताप्रति आस्था राख्नेहरूले महिनाभरि व्रत लिन्छन् यसरी व्रत लिँदा एक छाक चोखो गरेर खाने र अर्को छाक कन्दमूल या फलफूल सेवन गर्ने प्रचलन छ । स्वस्थानी व्रत र कथा प्रारम्भ भएपछि कतिपय परिवारमा माछा-मासु घरभित्र प्रवेश गराउँदैनन् उनीहरू पूर्ण शाकाहारी हुन्छन् ।

‘यं ब्रह्मा वरूणेरूद्रमरूत’ र ‘उपनयतु मंगलम्’ श्री स्वस्थानी माताका प्रभावले यो विशेष महिनामा सबैको कल्याण होस् भन्ने कामना गरिन्छ ‘यं ब्रह्मा वरूणेरूद्रमरूत’ मन्त्रबाट स्वस्थानी कथा प्रारम्भ हुन्छ अन्तिममा ‘उपनयतु मंगलम्’ मन्त्रका साथै समापन हुन्छ यो पत्र पुष्प फल वेल आदी लिएर पाठको थालनीमा र अन्त्यमा भन्नुपर्छ ।

अष्ट मातृका अर्थात् आठ वटा देवीको बिचमा रहनुभएकी यी स्वस्थानी माताको महिमा अपरम्पार रहेको जनविश्वास छ, शुद्ध चित्त अनि सफा सङ्कल्प लिएर भक्ति अनि श्रद्धा सँग अर्चना गर्ने हरेक श्रद्धालु भक्तजनको मनोकाङ्क्षा पूरा गर्ने देवी स्वस्थानीका चार वटा हात छन् हातहरूमा चक्र, त्रिशूल, तरबार अनि कमलको फूल छन् । स्वस्थानी तिर्थयात्रीहरु स्वस्थानी व्रतालुहरू विशेषत: काठमाडौँको साखुस्थित शाली नदीमा तीर्थस्थान गर्न जाने गर्छन् नभ्याउनेहरु आफ्नै गाउँ ठाउँमा यो क्रम महिनाभर चलिरहन्छन् महिना दिनभरि शाली नदीमा व्यापक घुइँचो लाग्ने गर्छ माघको मध्य जाडो महिनामा पनि पर्वतीय तटको चिसो नदीको पानीमा श्रद्धा अनि विश्वासका साथ डुबुल्की मारिरहेको दृश्यले साहस अनि विश्वास देख्दा देवी स्वस्थानीको शक्ति छर्लङ्ग महसुस हुन्छ ।

स्वस्थानी व्रत कथा र नारी समानताका तर्कहरू हिमालय पुत्री पार्वतीले शिवको वर पाउँ भनी श्री स्वस्थानी माताको व्रत बसेकाले शिव भगवानसँग विवाह भएको उल्लेखित छन् गोमा ब्राह्मणीको वृद्ध ब्राह्मणसँगको विवाह प्रसङ्गलाई लिएर धेरैले स्वस्थानी व्रत कथालाई सामाजिक मुद्दामा जोड्दै नारी समानताका सवालसहित व्याख्या गर्छन् । तर सनातन कथाको धारलाई समातेर धर्म अनि सभ्यताको गलत अर्थ लगाउनु उचित नहोला ।

गोमा ब्राह्मणीको कथाले प्राचीन समयमा पनि बालविवाहका नराम्रा असरहरू प्रस्तुत गर्दै बालविवाहबारे जनचेतना फैलाइनु पर्छ ।यौन अनि प्रजनन स्वास्थ्यबारे पनि खुलेर उदाहरणसहित व्याख्या गरेको यो व्रत कथाले गणेशको शिर भेदन, संसारको सृष्टि अनि शिव-पार्वती सम्बन्धका विषयमार्फत धेरै ठाउँमा नारी-पुरुषबिचको लैंगिक समानताको वकालत पनि गरेको छ ।

स्वस्थानी व्रत समापनका अवसरमा नेपालका धेरै ठाउँमा मेला लाग्छ व्रतालुले घरमा विशेष पूजा अर्चना गर्दै रातभरि जाग्राम बस्ने चलन पनि छ किशोर-किशोरीको उपस्थिति धेरै रहने यस्ता जाग्राममा भजन-कीर्तन गाउने, नृत्य देखाउने र अन्य रमाइला सामाजिक क्रियाकलापहरू पनि हुन्छ हिउँदमा पूजा गरिएका नदी किनारहरूले वर्षामा सबैको रक्षा गरुन् लैगिंक समानताका लहरहरू समाजमा मातृका सबैको हामीप्रति असीम अनुकम्पा रहोस् । जय होस्, मङ्गल होस् ।
अष्टमातृकाहरुको केन्द्रका रुपमा स्वस्थानी माता वैष्णवी, महाकाली, चामुण्डा, इन्द्राणी, वाराही, कोमारी, महेश्वरी र ब्राह्मी माता स्वरुपहरु नै अष्मातृकाका रुपमा विराजमान हुनुहन्छ । न

‘वृहदस्वस्थानी-व्रतकथा’ पुस्तकको अनुसार, श्रीस्वस्थानी देवीको ८ वटा रूप रहेको छ, जसलाई अष्टदल भनिन्छ । अष्टदलको केन्द्रमा बसेकी चार हातमा त्रिशूल, तलवार, चक्र र कमल लिएकी श्रीस्वस्थानी देवी हुनुहन्छ ।

माघ स्नान आरम्भ :
माघ महिनाभरि स्नान गर्न सम्भव नभए पनि पहिलो दिन अर्थात् पूर्णिमाको दिन मात्र श्रद्धाले स्नान गर्नाले स्वर्ग लोकको उत्तराधिकारी बन्न सकिन्छ भन्ने विश्वास छ । माघ स्नानको सङ्कल्प र प्रारम्भ शास्त्रअनुसार पौष शुल्क पूर्णिमाकै दिनबाट लिनु पर्छ स्नानपछि भगवान् विष्णुको पूजा अर्चना गर्नु र सकेसम्म सात्त्विक, अल्प हार र एक छाक मात्र भोजन गरी श्रद्धा र भक्तिपूर्वक व्रत बस्न सकिन्छ माघ महिनामा दानको विशेष महत्त्व छ । दानमा तिल, गुड, घ्यू र कम्बलको विशेष पुण्य मानिएको छ ।

माघ महिनामा पवित्र नदीहरूमा स्नान गर्नाले विशेष ऊर्जाको प्राप्ति हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । त्यस्तै शास्त्र र पुराणहरूमा वर्णन गरिएको छ कि माघ महिनामा स्नान, दान, धर्म, पुण्य, पूजा र अर्चना भक्तिपूर्वक गर्नाले सम्पूर्ण प्रकारको सुख मिल्ने र अन्त्यमा भगवान् नारायणलाई प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने बिश्वास छ ।

पूर्णिमा व्रत :
स्वस्थानी व्रत सुरु हुने यस पूर्णिमाको महत्त्व विशेष रहन्छ त्यसै पनि हरेक पूर्णिमालाई बडो श्रद्धाका रूपमा मनाइने चलन हाम्रो सनातन सभ्यतामा रहि आएको नै छ ।

शुक्ल पक्षको अन्तिम दिन पूर्णिमा हो । यस तिथिमा चन्द्रमा सर्वाधिक चम्किलो र तेजिलो रूपमा रहेको हुन्छ । यस दिन व्रत बस्नाले चन्द्रमाको असीम कृपा प्राप्त हुने र स्वास्थ्य, समृद्धि र शान्ति प्राप्त हुने विश्वास छ पूर्णिमाको दिन विशेष भगवान् शिव र विष्णुको आराधना गरिन्छ भगवान् विष्णुलाई गरिने विशेष अर्चनालाई सत्य नारायण पुजा को स्वरूपमा गरिन्छ । सामान्यतया सत्य नारायण पूजा जहिले गरे पनि हुने कार्य हो यद्यपि पूर्णिमाको दिनमा गरिने यस पूजा को फल निकै धेरै पाइन्छ भन्ने बिश्वास छ ।